پیام مقام معظم رهبری به كنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی، قدس سره
[مجله فقه اهل بیت، شماره ۴، زمستان ۱۳۷۴]
بسم اللّه الرحمن الرحیم
فراهمآمدن این گردهمایی تحقیقی و علمی و با همه آثار و نتایجی که ان شاء اللّه از آن حاصل خواهد شد، یکی از برکات و حسنات ماندگار شخصیت عظیم و بیبدیللی است که عظیمترین و شگفتانگیزترین پدیده تاریخ در عرصه مسائل مربوط به اسلام و مسلمین؛ یعنی، تشکیل نظام جمهوری اسلامی نیز، یادگار بینظیر اوست.
اگر سربرآوردن حکومتی بر پایهٔ اندیشه الهی و اسلامی و با پرچم عدل اسلامی، در جهانی که از غوغای اندیشهها و هدفها و شعارهای مادّی انباشته است، از قوّت تدبیر و اراد و توکل و حکمت آن یگانه مرد، خبر میدهد و پارسایی در منش و روش مردان صاحبمقام این حکومت، آیینه شفّاف خلوص و صفا و خشوع عروج روحی آن برگزیدهٔ زمان را در برابر نسلهای امروز و فردا میگذارد؛ نگاه ژرف، عالمانه و حکیمانهٔ او به فقه و شریعت و تکیه بر شعار «نقش زمان و مکان در استنباط فقهی» نیز احاطهٔ علمی و بصیرت و تیزبینی و آیندهشناسی و خلاقیت و غنای فکری او را آشکار میسازد و تازه این همه، با هم، که خود ترکیب بدیع و بینظیری در سلسله درخشان شخصیات اسلامی است، بیشک همه ابعاد شخصیت امام راحل کبیر ما نیست.
در باب مسألهٔ زمان و مکان و نقش و تأثیر آن در استنباط احکام اسلامی، کوتهسخن آن است که این سرچشمه مبارک، اگر به درستی شناخته و به کار گرفته شود، پشتوانه عظیم برای بهرهمندی جوامع بشری از کوثر شریعت اسلامی پدید خواهد آورد. تاکنون رایجترین بهانه و دستاویز کسانی که خواستهاند اجتماعات بشری را از فیض هدایت و سعادتبخشی شریعت، محروم سازند این بوده است که احکام دینی را حقیقتی جامد و بیانعطاف پنداشته و جریان پیوسته و جوشان و تبدیلپذیر زندگی را با آن سازگار قلمداد کردهاند. این سخن، اگر چه در مواردی از غرضورزی و بیاعتقادی به اصل دین ناشی شده، لیکن در مواردی نیز از ناآگاهی و جهالت گویندگانش نشأت گرفته است، و ای بسا که عکسالعمل غیرعالمانه یا غیرحکیمانهٔ برخی از دینباوران نیز به آشفتهپنداری و آشفتهگوییها دامن زده است.
حقیقتی که امام راحل، رضوان اللّه علیه، مطرح میکند آن است که کوثر شریعت و فقه، در جریانی دائمی و ابدی، از سرچشمهٔ وحی، به سوی عرصههای گوناگون حیات جاری است. منشأ و مادّه حکم الهی، نه خرد و اندیشهٔ محدود بشر و نه مصلحتاندیشیهای کوتهبینانه اوست که در شرایط گوناگون زندگی قالبگیری و منجمدشده است: علم و حکمتِ محیط و لایتناهای الهی است که همه زمانها و مکانها را در زیر بال همای خود میگیرد و بر همهٔ سرزمینها و کشتزارهای حیات میبارد و همهجا و هر زمان را سیراب میکند.
زمان و مکان و اوضاع و احوال گوناگون زندگی بشر و تازههای جهان، به فقیه دینشناس و زمانشناس کمک میکند که خود و اهل زمان خود را از آن کوثر؛ یعنی سرچشمه لایزال و فزاینده، سیراب سازد و محرومیت از آن را برای بشر که همواره و همهجا نیازمند دین و شریعت الهی است، برنتابد.
در فهم و تطبیق این اصل کلّی، روشنبینی و در عین حال، انضباط فکری تمام باید به کار گرفته شود. هرگونه افراط و تفریط در این کار حسّاس و خطیر، زیانهای جبرانناپذیر به بار خواهد آورد. در این کار، لطمه بیبند و باری علمی، به همان اندازه سنگین است که جمود فکری و کوتهبینی.
شناختن نقش هر زمان و هر مکان، همواره باید با پایبندی به اصول فقاهت که «روش»ی علمی و تخصصّی است، همراه باشد. و این معنای سخن امام راحل، رحمة اللّه علیه، که فقه پوینده و منطبق بر نیازهای همیشه و همهجا را همان فقه سنتی دانسته و بر این پای فشردهاند.
از اینجا میتوان دانست که تنها فقهای کارآزموده و اهل فنّ، صلاحیت آن را دارند که تأثیر زمان و مکان را در احکام شریعت بشناسند و بر طبق آن فتوا دهند. این امر خطیر از دسترس ناخبرگان و غیرمتبحّران اقیانوس فقاهت، بسیدور است.
اکنون جمع شما فرزانگان و دانشمندان دینشناس و خبرگان فقاهت، دارای نقشی اساسی است.
نخست باید مراد صحیح از «نقش زمان و مکان در اجتهاد» شناخته و توهّم ناسازگاری این اصل با اصل «پایداری و ابدیت شریعت» به شیوهای عالمانه و دقیق، دفع شود و سپس مرزبندی این اصل مهم و تعریف جامع و مانع و شیوههای استفاده از آن تبیین گردد. در این کار بزرگ، شرح صدر و تحمّل علمی، همراه با دقّت و مراقبت از اصول مسلّم و مقطوع، در کنار یکدیگر لازم است.
بیشک، حضور علما و فقها و اساتید برجسته و نامدار حوزه علمیه قم در این گردهمایی و نیز شخصیت علمی مدیر محققّ و عالیقدر و ارزشمند و دستاندرکاران فاضل و فنشناس و دلسوز آن، امیدهای فراوانی به ثمرات این مجمع علمی در دل بر میانگیزد.
وظیفه تخلفناپذیر خود میدانم که از فرزند خلف و شایسته و بزرگوار امام راحل، مرحوم حجة الاسلام آقای حاج سید احمد خمینی، طیب اللّه رمسه و قدّس اللّه نفسه، که با دانش و خرد و هوشمندی و دلسوزی خود، این سررشته مبارک را گشود و فکر تشکیل این مجمع را پدید آورد، با قدردانی و تجلیل شایسته یاد کنم و برای روح مطهّر او از پروردگار طلب فضل و رحمت نمایم و با اطمینان، بخش عظیمی از اجر و ثوات اخروی و یاد نیک دنیوی این کار بزرگ را متعلق به وی بدانم.
والسلام علیه و علی والده العظیم و علی جمیع العلماء العاملین و الفقهاء الراشدین و علیکم جمیعاً و رحمة اللّه و برکاته
بیست و چهارم شوال ۱۴۱۶
سید علی خامنهای
